Nöbetlerdeyim…

Aslında ben doğuştan böyle değilim, sonradan oldum. Özellikle de son otuz yılımın şimdiki ben olmamda rolü çok büyük, hakkını yememeliyim. Son otuz yıl… İşimi kapsayan bölüm, yaşadığım onca yılda. Bu işe girerken böyle olacağımı bilemezdim tabii ki.

Yaşım 21, herkes gibi kendi doğal ortamında yaşayan insanlardan biriyim o zamanlar, normale yakın, hatta normal bile diyebiliriz; yani pek öyle kimseyle ters düşmüyorum. Yaşamın bir noktasında doğal dediğim o ortam bir şekilde yırtıldı. İşe başladığımda iş arkadaşlarımın zeki olduğunu hemen fark ettim, çünkü ben de fena sayılmazdım. Çabuk sorun çözen, pratik insanlardı. Ama bir şey vardı, tarif edilmesi zor, içlerinde olmamı engelleyen. Tüm iyi niyetim, gözlemim, cinliğim, zekamla işe gelir, zorlardım sohbetlere dahil olmayı, yine de bir türlü onlardan olamazdım. Böyle başladı dünyanın en stresli mesleği sayılan hava trafik kontrolörlüğü günlerim ve nöbetli çalışma sistemi. Çok farklı bu nöbetli çalışmak! Bizler 7-24 adıyla ifade edilen iş yerlerinde, tıpkı ATM’ler gibi, çalışmayı kesintiye uğratmaksızın, işi birbirine devrederek çalışan, normalden oldukça uzak insanlarız! Bu işe başvururken hiç aklıma gelmezdi; yavaş yavaş ama emin adımlarla, “ya dışındasındır çemberin ya da içinde yer alacaksın” şarkısındaki, çember dışı insanlardan olacağım. Çember dışı derken, bazı olaylara bakarken ve yorumlarkenki çember dışılıktan bahsediyorum. Yani, meslek dışı insanlarla hafiften uyumsuzluk; trajik ya da komik gelen şeylerin değişmesi. Yavaş yavaş oldu gerçekten. Tam da şarkıda dediği gibi; bir süre kendim içinde, kafam “kontrolör çemberinin” dışında gezdim. Çünkü bu dahil olduğum insan topluluğu, nöbetli çalışması ve çalıştığı süre boyunca hep problem çözmesi nedeniyle, bir çok normal insandan farklı yaşıyordu hayatlarını, özellikle de hayatın bazı saatlerini.

Nöbetsiz çalışanlara ‘normalciler’ deriz biz. Zaman zaman havaalanında çalışanlarla karşılaşırız; bize biraz garip bakıp, eğer bir iki konuşma fırsatı yakalanabilirse “çok değişik olduğumuzu” söylerler. Örneğin; olur olmaz saatlerde kara gözlüklerle dolaşıyor olmamızı hava sanırlar. Bilmezler ki gözler batar, ayaklar şişer, daha neler neler… Bize sakın ışık tutmayın nöbet çıkışı, sarımsak görmüş vampir gibi oluruz. Garip biz miyiz, yoksa o kadar saat karanlık ortamda bizim radar ekranı dediğimiz “display”lere bakmak mı garip? Çemberin dışı, içinden çok farklı. “Garibiz leyynnn!” diye gezmek yerine biz de, bizden olmayan herkese bir garip bakarız “ne diyorlar, nece konuşuyorlar” çözmeye çalışırız. Herkesin normali kendine tabii ki.

Aslında dil akıldan geçeni gösterir ve ne kadar engellenmeye çalışsa da hep gerçeği söyler; onlar normalci, biz anormalci ya da nöbetli… Nöbetli çalışmak zormuş, kolay değil biyoritme aykırı çalışmak. Tam bir ‘ne oldum sendromu’ yaşanır; vücudu olması gereken saatinden farklı bir saate uydururken, sonra da tam tersini yapmaya çalışırken. Artık bir kere nöbete girdiysen ne çıkabilirsin rahatça, ne de devam edebilirsin. İkisinin de artıları ve eksileri vardır, ama yakalanırsın bir şekilde nöbetli çalışmanın dayanılmaz cazibesine. Tutar bırakmaz sizi , gönüllü hale gelirsiniz bu bir çeşit mahkumiyete, tüm sağlıksızlığına rağmen. Sağlıksızlık psikolojide başlar ve tüm vücuda yayılır, mideyi süper geçer, en son da bağırsaklarda düğümlenir, yüksek tansiyonu, sırt, bel ağrısını, muhtelif fıtıkları filan saymıyorum bile. Biraz abartırsam, hastalıklar Hiroşima türküsü.  Düşünsenize ben sizin yatıp uyuduğunuz ve uykunun sadece geceleri kolayca girilen evrelerinde gezdiğiniz, tatlı tatlı rüyalar gördüğünüz zamanlarda, sırtımı dik, gözümü açık tutmak, aklımı ise hep en üst düzeyde verimli kullanmak çabası içindeyim. Üstelik de, istemsizce sürekli adrenalin ve kortizol salgılayarak. Bu nedenledir, bazı arkadaşlarımızın “bungee jumping” kıvamındaki aksiyonları, bağımlı hale gelmişizdir adrenaline.

…

Üç yıl sonra, bendeki değişikliği ilk ailem fark etti. Çok enerjik, devamlı konuşan halime nazaran onların konuşmalarına dahil olamıyor, konudan konuya farklı bağlantılarla ulaşıyor ve onlar için en anlamsız yerlerde basıyordum kahkahayı. Öyle böyle değildim! Açtığım çoğu konuyu anlamakta zorlanıyorlar, benim gülmem karşısında tebessümle ciddiyet arası gidip gelen yüzleriyle karşımda öylece bakakalıyorlardı, içlerinden “vah vah!” diyen gözlerle. Oysa aynı konuyu iş arkadaşlarıma anlattığımda, bir gülmedir gidiyordu, konuyu geliştirip sündürdükçe gülüyor, güldükçe sündürüyorduk. Girmiştim aralarına, ailem ve diğer insanlardan oluşan çemberden çıkarak(!) Psikolojim farklılaşmıştı. Nasıl anlıyorduk bunu?.. Tepkilerimden!.. Kızsam, bağırsam, ağlasam hemen arkasından gülme kısmına geçebiliyordum. Ailemin doğal olarak çabuk fark ettiği, normal insanlara “nedir bu, deli mi ne?” dedirten kişilik değişimimin en büyük zararı aşk ilişkilerime oldu. Ben meslektaşlarım gibi kendi içimizden insanlarla değil de, yok okuldan bir arkadaşla, yok işte, dışarıdaki gruplarımdan insanlarla çıktım. Çok eğleniyordum aslında bu randevularımda; konular arası uzak akrabalıklar kurarak, karşımdaki bana anlamsız baktıkça kahkahalar atarak… Ama nedense bir süre sonra birlikteliklerim bitiyordu. Neden acaba, hah ha!? Yine mesleğin kazandırdığı egosantrik bakışımla, çok zeki olmamın onlara uymadığını düşünüyordum; taa ki sonunda evlenip, eşimin bendeki farklılığın korkutucu olduğunu itiraf etmesine ve fark ettirmesine kadar.

Belki de bizim normalin çok uzağına düşme nedenimiz, normal bir nöbet sistemiyle değil de, ‘şoklama’ sistemiyle çalışmamızdandır. Çünkü bir gündüz çalışıyoruz; sabahın köründen akşamın körüne, daha gündüz mü gece mi dinlendiğimizi anlamadan ertesi gün geceye geliyoruz; sabah olana kadar pür neşe ve en yüksek performansla devam edip, sonraki iki gün pili bitmiş bebek gibi dolaşıyoruz. Bu sistemle daha en başta şoklanırsınız ve hayat boyu o şokun yarattığı felçle, yani dünyaya farklı pencereden bakma durumuyla devam edersiniz; bu da ortamında olduğunda hep neşeli olmaktır! Belki de çalışma saatlerimiz değil de, stresli bir meslek olması nedeniyle bir çeşit elektriği topraklamadır bu mizahi bakış derken, bir aydınlanma ile öğrendim ki; beynimizin mizah üreten bölgesi ile problem çözen bölgesi aynıymış, aynı bölge aktive oluyormuş meğer. Hani “zeki insanlar esprili olur” deriz ya, işte buymuş! İşin gücün sabah akşam problem çözmek olursa, hep bir sonraki hamleyi düşünmenin ötesinde bir sonraki hamlede ortaya çıkacak sorunu düşünüp onu dahi çözmek olunca… Eh, ne diyeyim ben! Hayata bakışın mizah dozu da yüksek oluyor. Einstein’la karşılaştırmıyorum, haşaaa!

Ancak bizdeki galiba biraz abartılı bir mizahi durum, yerleşti günlük yaşantımıza ve yeni biz olduk; oldukça anormal!

Bir nöbet çıkışı. Uyumamışım, uykum yok, zımba gibiyim. Her zamanki gibi, İzmir-Aliağa treni ile evime dönmekteyim. Arkadaşımla telefonda konuşuyoruz. Son dönemlerde trende, metroda, otobüslerde telefon hırsızlığı olduğunu duymuştum. Telefonumu hep pardösümün cebinde taşırım. İneceğim durağa geldim, sağ elimle çantamı omuzuma astım, kitabımı sol koluma sıkıştırdım ve pardösümün cebini yokladım… O ne? Telefonum yok! Aman Allahım! Telefonu hep buraya koyarım oysa? Diğer cebime de baktım… Yok yok… Ve arkadaşıma, “Arzuuu! Telefonumu çaldırdım” dedim. “Ay Burçak kapat, kapat Allah aşkına!” dedikten sonra o telefonu kapattı, on saniye geçti ve ben ayırdına vardım durumumun.

Yine bundan yıllar önce, Hava Trafik Kontrolörü arkadaşım kokpit uçuşu yapacak. Ha, bizler eğitim gereği, iş birliği yaptığımız pilotların halet-i ruhiyesini anlamak için kokpit uçuşu yaparız; hem gideceğimiz yere gideriz, hem de o esnada kokpit içi havayı soluruz. Arkadaşım İstanbul’da çalışıyor, kokpit uçuşunu yaparak İzmir’e ailesinin yanına gelecek. Aprondan follow-me denen araç ile uçağa giderken, follow-me telsiziyle kuleden İzmir uçağının park yerini öğreniyor. Apron memuru uçak başına bırakıyor arkadaşımızı. Merdivenlerden koşarak çıkıp hosteslere “Merhaba! Benim kokpit uçuşum vardı da?..” diyor; pilotlarla görüşülüp kokpite alınıyor. Çok sıcak bir karşılama, ‘merhabalar, nasılsınlar’ sonrası kaptan motor çalıştırma istiyor, kuleden. Motor çalıştırma iznini alıp hazırlıklar sürerken, sohbete devam ediyorlar.

Pilot:

-Hayırdır, ne amaçla gidiyorsunuz, yılbaşı tatili mi?

Kontrolör arkadaşım:

-Ailem orda, hem kokpit uçuşu, hem ailemi ziyaret.

Pilot:

-Aileniz orada, siz burada mı yaşıyorsunuz?

Kontrolör arkadaşım:

-Evet! İstanbul’da iş bulabildim ancak, onun için ben burada yaşıyorum.

O esnada başka bir uçağın frekanstan kuleyle konuştuğu ve motor çalıştırma izni aldığı duyuluyor.

Pilot:

-Çok ilginç, ancak burada mı iş buldunuz? Ne mezunusunuz?

Kontrolör arkadaşım:

-Ankara Üniversitesinden mezunum, fizik mühendisiyim…

Pilot, yardımcı pilota “pist başına taksi müsaadesi iste” derken dönüp arkadaşıma:

-Yaa, çok ilginç!.. Ankara’da okuyun, İstanbul’da çalışın, aileniz orada yaşasın, siz koskoca Budapeşte’de okumayın, iş bulamayın! Çok ilginç bir hayatınız var…

-Ne Budapeştesi!? Nereden çıkartıyorsunuz Budapeşte’yi? Ben öyle bişey demedim ki! İzmir’e gidiyorum ben.

Kulenin sesi duyulur frekanstan:

-Türk Havayolları 3-6-2, İzmir için taksiye serbestsiniz.

Aynı anda bizim pilot, arkadaşıma:

-Ama hanımefendi, bu Budapeşte uçağı. İzmir Uçağı biraz önce yanımızdaydı…

Konuşmalar oldukça karışık devam ediyor:

-Ne?! Durdurun uçağı! Onu da durdurun, bunu da! Ben İzmir’e gideceğim.

-Kule, efendim burada kontrolör arkadaşınız var, yanlış uçakta. Diğer uçağı durdurur musunuz? Biz de olduğumuz yerde bekleme yapacağız. Merdiven aracı talep ediyoruz uçak başına…

– Anlaşılmadı?!… Haa, anladım ben şimdi!.. Türker 3-6-2, hold short!

Taksi yolundaki karmaşa inanılmaz tabii; konuşmaları uzun uzun yazmayayım. Bir uçaktan inip diğer uçağa koşarak binmek herhalde bir tek bize nasip olur. İkinci bindiği uçakta herkes çok şaşkın, uçağı yolda durdurup binen biri var. O ise, kahkahalarla anlatıyor yanlış uçağa bindiğini…

İşin üzerimizdeki en ilginç etkisi ise; belli bir süre sonra, ne zaman uyursak uyuyalım -ki çok az uyuruz-, uyku mahmurluğu olmadan, yani beyin her yönüyle çalışmayı hiç durdurmamış, rölantiye almamış şekilde uyanmamızdır. Hep çalışan bir beynin de ulaştığı son nokta, devrelerin yanmasından biraz önceki sıcak durumdur; devamlı espri üretmek ve bunlara gülmek de pelte kıvamındaki sonucu. Hani uyku sersemi uyanmıyoruz ya, ama bu demek değildir ki devreler düzgün çalışıyor. Bir kere, nöbet devir saatimiz sabaha karşı 4:00 civarı olduğundan bizim meslektekilerin hep o saatte tuvaleti gelir. Eğer yatmışlarsa, mutlaka beş kala ya da geçe uyanırlar ve tuvalete giderler. En büyük kabusumuzu ise şu an buradan açıklıyorum! Her kontrolör, o uyanmalarda ya da sabah 7:00 civarı kalkmalarda yüzde yüz şu sorularla ‘check list’ini tamamlar:

“Allahım ben neredeyim?”

“Evde mi uyandım, iş yerinde mi?”

“Bugün günlerden ne?”

“Saat kaç?”

“Board saatim mi?”

“İşe gidecek miyim?”.

Bir sabah, nöbetim değilken kalkıp işe gelmekten çok  korkuyorum. Hem de nöbetimken gelememekten daha çok! Bu hepimizin kabusu. Ve bunu yaparak ‘hit’ olmuş bir abimiz mevcutken, ben ona çok gülmüşken… Allahım, beni koru! Şu günlerde bu duruma çok yaklaştığımın farkındayım. O gün günlerden pazar, board’dayım, çalışıyorum. Bizim ekip yavaş yavaş işi devralıyor. O da ne! Bir abimiz nöbeti olmadığı halde o gün kalkmış tıraş olmuş, giyinmiş, hazırlanmış ve işe gelmiş. Hepimiz basıyoruz kahkahayı. O ise hiç gülmüyor. Önce, anladı da anlamamazlığa geliyor diye düşünüyorum, o ciddi yüz ifadesini bozmamasından. Biraz geçtikten sonra ne diyor biliyor musunuz, “Herkesin ekibi mi değişti?” Yaa inanabiliyor musunuz! Kendinden o kadar emin ki, 12 kişilik  ekibin o gün değiştirilmiş olduğunu düşünüyor. Hani Temel yolda anons duyar, E5 kara yolunda ters giden bir araç olduğu konusunda ve der ki ”Kaç bi tane, kaç bi tane!”. Durum aynı, sadece isim Temel değil. Biz gülüp, kendisine nöbet gününün yarın olduğunu söyleyince farkına vardı ve şöyle ifade etti, “Sakallarımın daha uzamamış olduğundan kıllanmıştım”. Dört günde bir gündüz nöbetine geldiğimizden, sakal tıraşına dört günde bir alışkın sevgili şaşkın abimiz. Umarım ileride bana bu sevimli terimi kullanmazlar; “sevgili şaşkın ablamız”.

Gelin, bilinen en büyük defomuzdan bahsedelim biraz da! Biz kontrolörler -de her meslek grubu gibi-, bir araya geldiğimizde 3. dakikadan sonra “trafik atarız”. Evet biz, uçakları yerde ve havada birbirlerine çarpmadan yönetebilmeye, iniş ve uçuş sırasına sokmaya, emniyetli ve hızlı idare etmeye “trafik atmak” deriz. En az iki kontrolör biraraya gelelim yeter, yanımızda kim var kim yok bakmadan trafik üzerine konuşa konuşa dünyadan uzaklaşır, kendi bilincimizin evreninde dolaşırız. Yıl 2003, Ankara’da eğitim için görevdeyiz bir kaç arkadaş. İşe yeni başlayacak kursiyerlerimize ders veriyoruz. Aslında çok güldüğüm ama garip bir şekilde gurur da duyduğum bir anı bu… Simülatörde gerçek olmayan trafik atıyoruz. Amaç; öğrencilerin teorik derslerde öğrendiklerini, yaparak uygulayabilmelerini sağlamak. Ben bir grup arkadaşlayım, bir başka odada pilot olarak senaryoya katılıyoruz o gün. Ana merkezde de kontrolör olan öğrenci, gerçek trafik yönetiyormuş gibi trafik atıyor, ter içinde. Yanında onu asiste eden bir başka öğrenci ile ondan çalışmayı devralacak diğer öğrenci var. Diğer eğitimci olarak, bir meslektaşım ise kontrolör adaylarının başında. Çalışma sırasında, aday kontrolörün konuşmalarını dinliyorum ve ‘headset’imde, eğitimci arkadaşımın arka plandan gelen suflelerini de duyuyorum, bas bariton sesi ve düzgün ingilizce diksiyonuyla. Birinci senaryo sonrası ara verdiğimizde arkadaşımın yanına gidip, “Çok iyi niyetlisin ama bırakalım öğrenci kendi atsın trafiği, sonunda kayıtları göstererek yanlışları üzerinde konuşuruz. Sen söyledikçe öyle yapmaya alışacak, al başına dert, yalnız oturamayacak sonra çalışmaya” diyorum. “Aa, evet doğru söylüyorsun ama trafiği görünce ayıramazsa diye endişe ediyorum!” dediğinde ise gülüyorum. Ara bitiyor, pilotların bölümüne doğru yürüyorum. Bu sefer daha karışık ve eğer önemli bir iki hareket zamanında yapılamazsa, yakın geçmelere neden olabilecek bir senaryoyu başlatıyoruz. Senaryo ilerlemiş, trafik hızlanmış durumda, pilotların frekansa girişini kesintisiz sağlamaya çalışıyorum ki, kontrolör pozisyonunda oturup senaryo gereği trafik atan öğrenci öncelik vereceği hareketleri çabuk düşünüp karar versin ve reaksiyonunu göstersin. Hızlı bir şekilde girdik, en karmaşık kurgulanmış kısma. Ben, “Ali gir sen, rapor noktasını geçiyorsun, Ahmet dönüş istiyorum son baş de, Süleyman sen meteoroloji bilgisi iste, beklemeyin birbirinizi, boş bırakmayın frekansı, haydi hızlı…” diye komutları arka arkaya sıralayarak olayı hızlandırırken… O da ne!? Eğitimci meslektaşım -biraz önce öğrenciye sufle vermemek konusunda anlaştığımız hani-, almış mikrofunu, trafiği atıyor. Evet evet! Öğrencinin elinden almış mikrofonu, öğrenciyi de hafif arkaya itmiş, trafiği atıyor. Bıraktım her şeyi, koştum kontrol odasına, “N’apıyorsun?!” diye sordum hayretle. Elinden mikrofunu alınan öğrencinin yarı ağlamaklı şaşkın bakışı, diğerlerinin “n’apmalıyız” kaygısı arasında arkadaşımın kendinden emin yüzünü gördüm. “N’apayım! Ya atamazsa trafiği diye aldım, bıraksaydım da uçaklar çarpışsa mıydı?” dedi. Hele bir de konu trafik olursa, tutamayız kendimizi, bırakamayız trafiği hiç kimselere, hatta ne o bana ne ben ona… Hele hele, öğrenciye hiç!  Bizde gerçekle sanal, sanalla gerçek karışır her konuda; belki de çalışırken kule kontrolörü hariç, gerçek uçakları pek görmediğimizden ve gerçek ekranda gördüğümüz kare şeklindeki uçak sembolleri, simülatörde gördüklerimizden farklı olmadığından. -Bu yüzden hukuksal olarak şahitliğimizin kabul edilmediği söylenir.-  Bu arada yeri gelmişken, kare size neyi ifade eder?..  Bize, uçağı…

Çok yaşa sen arkadaşım, hala gülüyoruz hatırladıkça!

…

İki genç balık bir arada yüzerken karşıdan yaşlı bir balık yaklaşır, selam vererek genç balıklara sorar:

-Günaydın çocuklar, su nasıl?

Genç balıklar yüzmeye devam eder, bir süre sonra biri sessizliği bozar:

-Su da neyin nesi?

Biz bazen kendi işimizle o kadar yoğun oluruz ki, zihnimizin oluşturduğu suyun ne olduğunu fark etmeden yaşar, onun dilini oluşturup konuşuruz. Kontrolörlük hayatının metodolojisi normal hayattan çok farklıdır.

Görünürde et olan beynimizin yaratıcılığına sağlık!